Yaz geldi, okulların tatile girmesiyle birlikte, bazı öğrencilerin çalışma, bazılarının da staj planlaması gündeme gelmektedir. Staj yapma, mesleki eğitime devam etme veya bir işyerinde hizmet akdine tabi olarak işçi gibi çalışma; iş mevzuatı, mesleki eğitim mevzuatı ve sosyal güvenlik mevzuatını ilgilendirmektedir. Yaza girerken öğrencilerin çalışma usul ve esaslarının nasıl olacağı, sosyal güvenlik yükümlülüklerinin kim tarafından üstlenileceği konusunda bir takım sorunlar yaşanmaktadır. Öğrenciler, çocuklar ve gençler zorunlu staj kapsamında bir yerde çalışacaksa stajyer olarak, mesleki eğitime tabi tutulacaksa çırak, kalfa, usta olarak, eğer bunların dışında resmi (zorunlu) prosedüre tabi olmadan işçi olarak çalışacaklarsa işçi kabul edilecektir. Bu üç grup farklı mevzuat hükümlerine tabi olmalarına rağmen sosyal güvenlik hak ve yükümlülükleri 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununda düzenlenmiştir.

1. Staj yapmak isteyen öğrencilerin sigortalılık bildirimi

Lise veya üniversite eğitiminde bazı öğrenciler zorunlu staj kapsamındadır. Bu öğrencilerin sigorta bildirimleri, 5510 sayılı Kanunun 5 inci maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi gereğince okulları tarafından yapılmaktadır. Bazı öğrenciler ise zorunlu staj kapsamında olmamasına rağmen iş becerilerini geliştirme, teorik bilgilerini sahaya yansıtma veya işi/işyerini tanıma gibi amaçlarla staj yapmak isteyebilir. Staj yapmak isteyen öğrenciler okullarına başvuru yapıp stajları okulları tarafından uygun görüldüğü zaman, sigorta bildirimleri 5510 sayılı Kanunun 5 inci maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi gereğince okulları tarafından yapılacaktır. Bu durumda fiilen çalışılan/ staj yapılan işyerinin sigorta bildirim yükümlülüğü doğmayacak olup, iş sağlığı ve güvenliği önlemleri bakımından işverenin sorumluluğu devam etmektedir. Diğer yandan stajyerin iş kazası geçirmesi veya meslek hastalığına tutulması durumunda iş kazası veya meslek hastalığı bildirimini fiilen çalışılan/ staj yapılan işyeri işvereni yapmak zorundadır.

Staj yapan öğrenciye işvereni tarafından ücret ödemesi yapılabilir. Sigorta bildiriminin kim tarafından ve hangi sigorta koluna göre yapılacağını ödemenin miktarı belirleyecektir. Eğer günlük prime esas kazanç alt sınırının otuz katından fazla olmayacak şekilde yani aylık asgari ücret veya asgari ücretten düşük ödeme yapılacaksa, sigorta bildirimini okul yapacaktır. Okulun yaptığı sigorta kapsamında, kısa vadeli sigorta kollarından iş kazası ve meslek hastalığı sigortası (prim oranı=%1) uygulanmaktadır. Stajyerler, genel sağlık sigortası açısından bakmakla yükümlü olunan kişi durumunda değilse yani anne veya babası üzerinden sağlıktan yararlanamıyorsa, bu kişiler için okulu ayrıca genel sağlık sigortası primi de (%5) ödeyecektir.

  Stajyerlere asgari ücretin üzerinde ödeme yapılıyorsa, sigorta bildirimlerinin işverenleri tarafından yapılması gerekmektedir. Kısa ve uzun vadeli sigorta kollarına ek olarak işsizlik sigortasına tabi olacak şekilde yani normal işçi gibi sigorta bildirimi yapılması gerekmektedir. Aksi takdirde sigortasız işçi çalıştırma kapsamında idari para cezasına maruz kalınabilir. Yararlanılan teşvik ve destek tutarları geri alınabilir.

2. Staj kapsamında olmadan öğrencilerin çalışması

3308 sayılı Kanunda belirtilen aday çırak, çırak ve işletmelerde mesleki eğitim gören öğrenciler ile meslek liselerinde okumakta iken veya yüksek öğrenimleri sırasında staja tabi tutulan öğrenciler, meslekî ve teknik ortaöğretim sırasında tamamlayıcı eğitim ya da alan eğitimi gören öğrenciler ile 2547 sayılı Kanunun 46 ncı maddesine tabi olarak kısmi zamanlı çalıştırılan öğrencilerden olmayan yani kendi istekleri ile bir işyerinde çalışmak isteyen öğrencilerin sigorta bildirimleri işverenleri tarafından yapılması gerekmektedir. Bu öğrencilere ücret ödensin veya ödenmesin 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının a bendi kapsamında sigorta bildirimleri yapılması gerekmektedir. Aksi takdirde sigortasız işçi çalıştırma kapsamında idari para cezasına maruz kalınabilir.  

Diğer yandan öğrenciler her işyerinde çalıştırılamaz. Öğrencinin yaşı, çalıştığı işyerinin tehlike sınıfı veya gece çalışması gibi durumlar belirleyicidir. Çocuk ve genç işçilerin sağlık ve güvenliklerini, fiziksel, zihinsel, ahlaki ve sosyal gelişmelerini veya öğrenimlerini tehlikeye atmadan çalışma şekillerinin esaslarını belirlemek ve ekonomik istismarlarını önlemek amacıyla 4857 sayılı İş Kanununun 71 inci maddesine dayanılarak “Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” düzenlenmiştir.

İlgili yönetmelikle genç ve çocuk işçi tanımları şöyle yapılmıştır:

Genç işçi: 15 yaşını tamamlamış, ancak 18 yaşını tamamlamamış kişiyi,

Çocuk işçi : 14 yaşını bitirmiş, 15 yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış kişiyi, ifade eder.

Genç veya çocuk işçiler hafif işlerde çalışabilir. Hafif işler, yapısı ve niteliği itibariyle ve yerine getirilmesi sırasındaki özel koşullara göre;

a) Çocukların gelişmelerine veya sağlık ve güvenliklerine zararlı etki ihtimali olmayan,

b) Okula devamını, mesleki eğitimini veya yetkili merciler tarafından onaylanmış eğitim programına katılımını ve bu tür faaliyetlerden yararlanmasını engellemeyen işleri ifade eder.

4857 sayılı Kanunun 69 uncu maddesine göre gece dönemine denk düşen 20.00-06.00 saatleri arasındaki işçi postalarında, 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin çalıştırılmaları yasaktır.

Yıllık izin konusunda da çocuk ve genç işçilere yönelik farklı düzenleme yapılmıştır.  Çocuk ve genç işçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi 20 günden az olmamaktadır. Yıllık ücretli iznin kesintisiz kullandırılması gerekir, ancak yararına olduğu durumlarda çocuk ve genç işçinin isteği üzerine en fazla ikiye bölünerek kullandırılabilir. Okula veya eğitime devam eden çocuk ve genç işçilere yıllık ücretli izinleri okulların tatil olduğu, kursa ve diğer eğitim programlarına devam edilmediği dönemlerde verilir.

İlgili yönetmelikle yaş ve çalışılabilecek işler sınıflandırılmıştır. İşyerinizde öğrenci çalıştırmadan önce yaşına, çalıştırılacak işin niteliğine (hafif işler/tehlikeli işler) veya çalıştırılacak zaman aralığına (gece/ gündüz) dikkat edilmelidir. Daha sonra sigorta bildirimlerinin yukarıdaki açıklanan usullere göre yapılması uygun olacaktır.