Türkiye’de yaşanan ekonomik dalgalanma, çalışma yaşamındaki dengeleri de
etkilemiştir. Döviz kurundaki hareketler, enflasyon ve makroekonomik
değişkenler asgari ücret başta olmak üzere diğer ücretlerin/ ödemelerin de olağan
artışından daha yüksek oranda artmasına neden olmuştur. Asgari ücretin artışı
sigortalıların gelirlerini artırmasının yanında işletmelerdeki birçok işgücü
parametresini de etkilemiştir.
Asgari ücretin tanımı ve belirlenme usulü, 4857 sayılı İş Kanunun 39.
maddesine dayanılarak “Asgari Ücret Yönetmeliği” kapsamında yapılmaktadır.
Asgari ücret, işçilere normal bir çalışma günü karşılığı ödenen ve işçinin;
gıda, konut, giyim, sağlık, ulaşım ve kültür gibi zorunlu ihtiyaçlarını günün
fiyatları üzerinden asgari düzeyde karşılamaya yetecek ücreti ifade eder.
Asgari ücretin amacı; adaletli bir ücret düzeyi sağlamak, ekonomik
istikrarı devam ettirmek ve yüksek istihdam düzeyine ulaşmaktır. Bu nedenle,
İş Kanunu’na tabi olsun veya olmasın bütün çalışanlar ve sektörler için din,
dil, ırk, yaş ve cinsiyet ayrımı yapılmaksızın herkes için tek bir ücret
belirlenmektedir.
Asgari ücret, 2016 yılına kadar altı aylık periyotlarda geçerli olmak üzere
yılda iki kez belirlenirken, günümüzde yılda bir kez Ocak ayında
belirlenmektedir.
2021 yılına göre 2022 yılında net asgari ücret %50.51 oranında arttı
ve 4.253,40 TL olarak belirlendi. 2022 yılı için brüt asgari ücret bir
önceki yıla göre %39,87’lik artış ile brüt 5.004 TL belirlendi. %5
indirim sonrası asgari ücretin işverene maliyeti 5.879,70 TL
oldu. Günlük Sigorta Primine Esas Kazanç (SPEK) matrahı alt sınırı 166,80
TL, günlük SPEK matrahı üst sınırı 1.251,00 TL, aylık SPEK matrah alt sınırı 5.004,00
TL ve aylık SPEK matrah üst sınırı 37.530,00 TL belirlendi.
25 Aralık 2021 Cumartesi günü resmi
gazetede yayımlanan 7349 sayılı Kanunun 3 üncü maddesinin (b) bendiyle Asgari
Geçim İndirimi (AGİ) uygulaması tamamen kaldırıldığından artık sigortalılara
AGİ ödemesi yapılmayacaktır. Bu durum evli, çocuklu ve eşi çalışmayan
sigortalıların aleyhine bir durum yaratmıştır.
Yine 7349 sayılı Kanunun 2 nci maddesiyle 193 sayılı Kanunun 23 üncü
maddesinin birinci fıkrasına eklenen bent ile asgari ücretin aylık brüt
tutarından işçi Sosyal Güvenlik Kurumu primi ve işsizlik sigorta primi
düşüldükten sonra kalan tutarına isabet eden ücretler istisna kapsamında tutularak,
asgari ücrete kadar ücretlerden gelir vergisi kesilmeyeceği düzenlenmiştir.
Yine 7349 sayılı Kanunla brüt asgari ücrete kadar kısımdan damga vergisi de
alınmayacaktır. Asgari ücrete kadar kısım, gelir ve damga vergisinden istisna
tutularak çalışanların gelirinin artırılması amaçlanmıştır.
Asgari ücretteki artış oranı çalışanların ücretlerinin yanında birçok
işgücü piyasası uygulamasını da etkilemektedir:
İşsizlik ödeneği: İşsizlik ödeneğinin alt ve üst sınırları
brüt asgari ücrete göre belirlenmektedir. Alt sınır asgari ücretin %40'ı, üst
sınır ise %80'idir. 2022 yılında en düşük işsizlik ödeneği 2.001,60
TL’ye, en yüksek işsizlik ödeneği ise 4.003,20 TL’ye yükselmiştir.
Kısa çalışma ödeneği: Kısa çalışma ödeneği brüt asgari ücretin
%60'ıdır. Dolayısıyla en düşük ödenek brüt asgari ücrete göre belirlenmektedir.
En yüksek ödenek ise brüt asgari ücretin %150'si kadar olmaktadır. 2022 yılında
yapılan artış ile en düşük kısa çalışma ödeneği miktarı 3.002,4 TL’ye , en
yüksek kısa çalışma ödeneği miktarı ise 7.506 TL’ye yükselmiştir.
İstihdam teşvikleri: İstihdamı desteklemek adına günümüzde
yaklaşık 20 adet prim teşviki, desteği veya indirimi bulunmaktadır. İstihdam
teşviklerinin bazıları doğrudan asgari ücret dikkate alınarak hesaplandığı gibi
bazıları sigortalının kazancına göre hesaplanmaktadır. Örneğin; kamuoyunda %5
puanlık işveren teşviki olarak bilinen teşvik, sigortalının kazancına göre
belirlenmektedir. Bu teşvik tutarı, asgari ücretli için 2021 yılında aylık 178,8
TL iken 2022 yılında 250,2 TL olarak uygulanacaktır. 2022 yılında SPEK tavan
miktarı, (asgari ücretin 7,5 katı) 37.530 TL olarak hesaplamakta ve tavan
SPEK’in %5 indirimi 1.876,5 TL olarak hesaplanmaktadır. 7103 teşvikinin üst
sınırı kazanca göre değil asgari ücrete göre hesaplandığı görülmektedir. Geriye
dönük teşvik uygulamalarının kaldırılmasıyla, 2022 yılında söz konusu
teşviklerin hesaplanması ve uygulanması hassas bir süreci içinde
barındırmaktadır.
Sigorta Primine Esas Kazançtan İstisna Olan Tutarlar: Yemek parası (fiili
çalışılan her gün için) 10,01 TL, çocuk yardımı (çocuk başına ve en fazla 2
çocuğa kadar) aylık 100,08 TL, aile yardımı aylık 500,40 TL, özel sağlık
sigortalarına ve bireysel emeklilik sistemine ödenen katkı payları aylık 1.501,2
TL SPEK’ten istisna tutulabilir. Bu yolla işletmeler önemli miktarda tasarruf
sağlayabilmektedir.
Öte yandan esnek yan haklar olarak sigortalılara sağlanan ve çalışma
karşılığı olmayan ödemelerin ödeme şekilleri ve ödeme içeriklerinin SPEK’e
dahil edilip edilmeyeceği noktasında dikkatli olmak gerekmektedir.
Zorunlu genel sağlık sigortası (GSS) primi: Hane içindeki
ortalama geliri brüt asgari ücretin üçte birinin üzerinde olan kişilerin
ödemesi gereken prim tutarı brüt asgari ücretin %3'ü tutarındadır. GSS prim
ödemeleri 2021 yılında 107,32 TL iken, 2022 yılındaki
artış ile 150,12 TL olmuştur.
Askerlik, doğum hizmet borçlanması: Emeklilik için gün satın alanlar
yani borçlananlar, brüt asgari ücretin %32'si üzerinden ödeme yapmaktadır. 30
günlük ödeme miktarı 2021 yılında 1.144,80 TL iken, 2022
yılında 1.601,28 TL’ye yükselmiştir.
Yurtdışında geçen sürelerin borçlandırılması: Yurtdışında
geçen süreler için borçlananlar brüt asgari ücretin %45'i üzerinden ödeme
yapmaktadır. 30 günlük ödeme 2021 yılında 1.609,88 TL iken; 2022
yılında 2.251,8 TL’ye yükselmiştir.
4/B (BAĞ-KUR) Primleri: BAĞ-KUR prim ödemeleri brüt asgari ücretin
%34,5'i tutarındadır. Primlerin zamanında ödenmesi halinde 5 puan indirim
sağlanarak bu oran %29,5 olmaktadır. 2021 yılında 30 günlük
indirimsiz ödeme miktarı 1.234,24 TL, 5 puan indirimli miktarı 1.055,36 TL
iken; 2022 yılında 30 günlük indirimsiz ödeme miktarı 1.726,36 TL, 5
puan indirimli miktarı 1.476,18 TL olmuştur.
İdari para cezaları: Sosyal güvenlik mevzuatı bakımından 5510
sayılı Kanuna göre uygulanan idari para cezaları, brüt asgari ücret tutarına
göre belirlenmektedir. Ceza miktarları 2022 yılında 5.004 TL üzerinden
uygulanmaya başlanmıştır. Örneğin; bir kişiyi sigortasız çalıştırmanın denetim
raporuyla tespit edilmesi halinde işe giriş cezası 5.004 X 2 = 10.008 TL olarak
uygulanacaktır.
2022 yılında SGK Denetim elemanına defter belge ibraz etmemenin yaptırımı
(bilanço esasına göre defter tutmakla yükümlü olanlar) 60.048 TL olarak
uygulanacaktır. 5510 sayılı kanunun 102 inci maddesindeki yükümlülükleri yerine
getirmemenin yaptırımları yeni asgari ücret dikkate alınarak hesaplanacaktır.
İş ve sosyal güvenlik mevzuatındaki yaptırımlara maruz kalmamak için uzman
kişilerden destek alınması daha da önemli hale gelmiştir.
Öte yandan İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile İş Kanunu kapsamında
Kurumlarca uygulanan idari para cezaları maktu tutar olarak belirlenmekte ve
her yıl yeniden değerleme oranı kadar artırılmaktadır. Bu kapsamda 2021 yılına
göre 2022 yılında idari para cezaları yaklaşık %36 oranında artmıştır.
Bireysel emeklilik sistemi (BES): Bireysel emeklilik sistemine
katılanlar için devlet katkısı üst sınırı, brüt asgari ücretin yıllık tutarının
%25’i kadardır. Mecliste görüşülmekte olan Kanun teklifiyle bu oranın %30’a
çıkartılması planlanmaktadır. 2022 yılında devlet katkısının üst
sınırı 15.012 TL’ ye yükselmiştir.
Öte yandan zorunlu Otomatik Bireysel Emeklilik Sigortası (BES) kesintisi
brüt kazancın %3’üdür. Asgari ücretle çalışan sigortalının ücretinden en az 150 TL BES kesintisi olacaktır. Ücret
arttıkça BES kesintisi de artacağı için 20.000 TL brüt ücret alan sigortalıdan
600 TL BES kesintisi yapılacaktır.
Geçici iş göremezlik ödeneği: Raporlu olan ve ayakta tedavisi
süren kişilere günlük kazancının 2/3’ü, yatarak tedavisi sürenlere günlük
kazancının yarısı tutarında SGK tarafından geçici iş göremezlik ödeneği
ödenmektedir. Asgari ücretle çalışan sigortalılara ödenen geçici iş göremezlik
ödeneğinin alt sınırı asgari ücrete göre belirlenmektedir. 2021 yılında bu tutarlar
yatan hastalar için 59,6 TL, ayaktaki hastalar için 79,5 TL; 2022 yılında yatan
hastaların günlük geçici iş göremezlik ödeneği 83,40 TL, ayakta tedavisi süren
hastaların günlük geçici iş göremezlik ödeneği 111,20 TL olmuştur.
Analık ve hastalık halinde iş göremezlik ödeneği tutarı son üç aydaki
ortalama kazançları dikkate alınırken; 2021 yılındaki düzenleme ile bu tutar
artık iş göremezliğin başladığı tarihten önceki 12 aydaki ortalama kazanç
dikkate alınacaktır. Ayrıca, iş göremezliğin başladığı tarihten önceki son bir
yıl içerisinde 180 günden az kısa vadeli sigorta primi bildirilmiş olanlara
hastalık ve analık halinde, ödeneğe esas tutulacak günlük kazanç, iş
göremezliğin başladığı tarihteki günlük prime esas kazanç alt sınırının iki katını
geçemeyeceği hükmü getirilmiştir. Bu uygulama ile sahte sigortalılık yoluyla
fazla geçici iş göremezlik ödeneği almanın engellenmek istenmiştir.
Çırak, kalfa, stajyer ve mesleki eğitim gören öğrencilerin ödemeleri: 2022 yılında lise stajyeri,
üniversite stajyeri (zorunlu staj), mesleki eğitim merkezinde aday çırak, çırak
öğrencilere net asgari ücretin %30’u, 1.276,02 TL ödenecektir. Mesleki eğitim merkezinde
kalfalık yeterliği olan 12. sınıf öğrencisine ise net asgari ücretin yarısı
olarak 2.126,70 TL ödenecektir. Bu düzenleme ile yeterliliği olan öğrenciye
daha fazla katkı sağlanmak amaçlanmaktadır.
Yukarıda sayılan ödeme kalemlerinin dışında işgücü piyasasında ve sosyal
hayatta bir çok unsur asgari ücrete göre belirlenebilmektedir. Asgari ücretin
net veya brüt tutarı üzerinden belirlenen hesaplamaların dikkatle yapılması
önerilmektedir.