Türkiye’de yaşanan ekonomik dalgalanma, çalışma yaşamındaki dengeleri de etkilemiştir. Döviz kurundaki hareketler, enflasyon ve makroekonomik değişkenler asgari ücret başta olmak üzere diğer ücretlerin/ ödemelerin de olağan artışından daha yüksek oranda artmasına neden olmuştur. Asgari ücretin artışı sigortalıların gelirlerini artırmasının yanında işletmelerdeki birçok işgücü parametresini de etkilemiştir.

Asgari ücretin tanımı ve belirlenme usulü, 4857 sayılı İş Kanunun 39. maddesine dayanılarak “Asgari Ücret Yönetmeliği” kapsamında yapılmaktadır. Asgari ücret, işçilere normal bir çalışma günü karşılığı ödenen ve işçinin; gıda, konut, giyim, sağlık, ulaşım ve kültür gibi zorunlu ihtiyaçlarını günün fiyatları üzerinden asgari düzeyde karşılamaya yetecek ücreti ifade eder. Asgari ücretin amacı; adaletli bir ücret düzeyi sağlamak, ekonomik istikrarı devam ettirmek ve yüksek istihdam düzeyine ulaşmaktır.  Bu nedenle, İş Kanunu’na tabi olsun veya olmasın bütün çalışanlar ve sektörler için din, dil, ırk, yaş ve cinsiyet ayrımı yapılmaksızın herkes için tek bir ücret belirlenmektedir.

Asgari ücret, 2016 yılına kadar altı aylık periyotlarda geçerli olmak üzere yılda iki kez belirlenirken, günümüzde yılda bir kez Ocak ayında belirlenmektedir. 

2021 yılına göre 2022 yılında net asgari ücret %50.51 oranında arttı ve 4.253,40 TL olarak belirlendi. 2022 yılı için brüt asgari ücret bir önceki yıla göre %39,87’lik artış ile brüt 5.004 TL belirlendi. %5 indirim sonrası asgari ücretin işverene maliyeti  5.879,70 TL oldu.  Günlük Sigorta Primine Esas Kazanç (SPEK) matrahı alt sınırı 166,80 TL, günlük SPEK matrahı üst sınırı 1.251,00 TL, aylık SPEK matrah alt sınırı 5.004,00 TL ve aylık SPEK matrah üst sınırı 37.530,00 TL belirlendi.

 25 Aralık 2021 Cumartesi günü resmi gazetede yayımlanan 7349 sayılı Kanunun 3 üncü maddesinin (b) bendiyle Asgari Geçim İndirimi (AGİ) uygulaması tamamen kaldırıldığından artık sigortalılara AGİ ödemesi yapılmayacaktır. Bu durum evli, çocuklu ve eşi çalışmayan sigortalıların aleyhine bir durum yaratmıştır.

Yine 7349 sayılı Kanunun 2 nci maddesiyle 193 sayılı Kanunun 23 üncü maddesinin birinci fıkrasına eklenen bent ile asgari ücretin aylık brüt tutarından işçi Sosyal Güvenlik Kurumu primi ve işsizlik sigorta primi düşüldükten sonra kalan tutarına isabet eden ücretler istisna kapsamında tutularak, asgari ücrete kadar ücretlerden gelir vergisi kesilmeyeceği düzenlenmiştir. Yine 7349 sayılı Kanunla brüt asgari ücrete kadar kısımdan damga vergisi de alınmayacaktır. Asgari ücrete kadar kısım, gelir ve damga vergisinden istisna tutularak çalışanların gelirinin artırılması amaçlanmıştır.

Asgari ücretteki artış oranı çalışanların ücretlerinin yanında birçok işgücü piyasası uygulamasını da etkilemektedir:

İşsizlik ödeneği: İşsizlik ödeneğinin alt ve üst sınırları brüt asgari ücrete göre belirlenmektedir. Alt sınır asgari ücretin %40'ı, üst sınır ise %80'idir. 2022 yılında en düşük işsizlik ödeneği 2.001,60 TL’ye, en yüksek işsizlik ödeneği ise 4.003,20 TL’ye yükselmiştir.

Kısa çalışma ödeneği: Kısa çalışma ödeneği brüt asgari ücretin %60'ıdır. Dolayısıyla en düşük ödenek brüt asgari ücrete göre belirlenmektedir. En yüksek ödenek ise brüt asgari ücretin %150'si kadar olmaktadır.  2022 yılında yapılan artış ile en düşük kısa çalışma ödeneği miktarı 3.002,4 TL’ye , en yüksek kısa çalışma ödeneği miktarı ise 7.506 TL’ye yükselmiştir.

İstihdam teşvikleri: İstihdamı desteklemek adına günümüzde yaklaşık 20 adet prim teşviki, desteği veya indirimi bulunmaktadır. İstihdam teşviklerinin bazıları doğrudan asgari ücret dikkate alınarak hesaplandığı gibi bazıları sigortalının kazancına göre hesaplanmaktadır. Örneğin; kamuoyunda %5 puanlık işveren teşviki olarak bilinen teşvik, sigortalının kazancına göre belirlenmektedir. Bu teşvik tutarı, asgari ücretli için 2021 yılında aylık 178,8 TL iken 2022 yılında 250,2 TL olarak uygulanacaktır. 2022 yılında SPEK tavan miktarı, (asgari ücretin 7,5 katı) 37.530 TL olarak hesaplamakta ve tavan SPEK’in %5 indirimi 1.876,5 TL olarak hesaplanmaktadır. 7103 teşvikinin üst sınırı kazanca göre değil asgari ücrete göre hesaplandığı görülmektedir. Geriye dönük teşvik uygulamalarının kaldırılmasıyla, 2022 yılında söz konusu teşviklerin hesaplanması ve uygulanması hassas bir süreci içinde barındırmaktadır.

Sigorta Primine Esas Kazançtan İstisna Olan Tutarlar: Yemek parası (fiili çalışılan her gün için) 10,01 TL, çocuk yardımı (çocuk başına ve en fazla 2 çocuğa kadar) aylık 100,08 TL, aile yardımı aylık 500,40 TL, özel sağlık sigortalarına ve bireysel emeklilik sistemine ödenen katkı payları aylık 1.501,2 TL SPEK’ten istisna tutulabilir. Bu yolla işletmeler önemli miktarda tasarruf sağlayabilmektedir.

Öte yandan esnek yan haklar olarak sigortalılara sağlanan ve çalışma karşılığı olmayan ödemelerin ödeme şekilleri ve ödeme içeriklerinin SPEK’e dahil edilip edilmeyeceği noktasında dikkatli olmak gerekmektedir.

Zorunlu genel sağlık sigortası (GSS) primi: Hane içindeki ortalama geliri brüt asgari ücretin üçte birinin üzerinde olan kişilerin ödemesi gereken prim tutarı brüt asgari ücretin %3'ü tutarındadır. GSS prim ödemeleri 2021 yılında 107,32 TL iken, 2022 yılındaki artış ile 150,12 TL olmuştur.

Askerlik, doğum hizmet borçlanması: Emeklilik için gün satın alanlar yani borçlananlar, brüt asgari ücretin %32'si üzerinden ödeme yapmaktadır. 30 günlük ödeme miktarı 2021 yılında 1.144,80 TL iken, 2022 yılında 1.601,28 TL’ye yükselmiştir.

Yurtdışında geçen sürelerin borçlandırılması: Yurtdışında geçen süreler için borçlananlar brüt asgari ücretin %45'i üzerinden ödeme yapmaktadır. 30 günlük ödeme 2021 yılında 1.609,88 TL iken; 2022 yılında 2.251,8 TL’ye yükselmiştir.

4/B (BAĞ-KUR) Primleri: BAĞ-KUR prim ödemeleri brüt asgari ücretin %34,5'i tutarındadır. Primlerin zamanında ödenmesi halinde 5 puan indirim sağlanarak bu oran %29,5 olmaktadır. 2021 yılında 30 günlük indirimsiz ödeme miktarı 1.234,24 TL, 5 puan indirimli miktarı 1.055,36 TL iken; 2022 yılında 30 günlük indirimsiz ödeme miktarı 1.726,36 TL, 5 puan indirimli miktarı 1.476,18 TL olmuştur.

İdari para cezaları: Sosyal güvenlik mevzuatı bakımından 5510 sayılı Kanuna göre uygulanan idari para cezaları, brüt asgari ücret tutarına göre belirlenmektedir. Ceza miktarları 2022 yılında 5.004 TL üzerinden uygulanmaya başlanmıştır. Örneğin; bir kişiyi sigortasız çalıştırmanın denetim raporuyla tespit edilmesi halinde işe giriş cezası 5.004 X 2 = 10.008 TL olarak uygulanacaktır.

2022 yılında SGK Denetim elemanına defter belge ibraz etmemenin yaptırımı (bilanço esasına göre defter tutmakla yükümlü olanlar) 60.048 TL olarak uygulanacaktır. 5510 sayılı kanunun 102 inci maddesindeki yükümlülükleri yerine getirmemenin yaptırımları yeni asgari ücret dikkate alınarak hesaplanacaktır. İş ve sosyal güvenlik mevzuatındaki yaptırımlara maruz kalmamak için uzman kişilerden destek alınması daha da önemli hale gelmiştir.

Öte yandan İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile İş Kanunu kapsamında Kurumlarca uygulanan idari para cezaları maktu tutar olarak belirlenmekte ve her yıl yeniden değerleme oranı kadar artırılmaktadır. Bu kapsamda 2021 yılına göre 2022 yılında idari para cezaları yaklaşık %36 oranında artmıştır.

Bireysel emeklilik sistemi (BES): Bireysel emeklilik sistemine katılanlar için devlet katkısı üst sınırı, brüt asgari ücretin yıllık tutarının %25’i kadardır. Mecliste görüşülmekte olan Kanun teklifiyle bu oranın %30’a çıkartılması planlanmaktadır. 2022 yılında devlet katkısının üst sınırı 15.012 TL’ ye yükselmiştir.

Öte yandan zorunlu Otomatik Bireysel Emeklilik Sigortası (BES) kesintisi brüt kazancın %3’üdür. Asgari ücretle çalışan sigortalının ücretinden  en az 150 TL BES kesintisi olacaktır. Ücret arttıkça BES kesintisi de artacağı için 20.000 TL brüt ücret alan sigortalıdan 600 TL BES kesintisi yapılacaktır.

Geçici iş göremezlik ödeneği: Raporlu olan ve ayakta tedavisi süren kişilere günlük kazancının 2/3’ü, yatarak tedavisi sürenlere günlük kazancının yarısı tutarında SGK tarafından geçici iş göremezlik ödeneği ödenmektedir. Asgari ücretle çalışan sigortalılara ödenen geçici iş göremezlik ödeneğinin alt sınırı asgari ücrete göre belirlenmektedir. 2021 yılında bu tutarlar yatan hastalar için 59,6 TL, ayaktaki hastalar için 79,5 TL; 2022 yılında yatan hastaların günlük geçici iş göremezlik ödeneği 83,40 TL, ayakta tedavisi süren hastaların günlük geçici iş göremezlik ödeneği 111,20 TL olmuştur.

Analık ve hastalık halinde iş göremezlik ödeneği tutarı son üç aydaki ortalama kazançları dikkate alınırken; 2021 yılındaki düzenleme ile bu tutar artık iş göremezliğin başladığı tarihten önceki 12 aydaki ortalama kazanç dikkate alınacaktır. Ayrıca, iş göremezliğin başladığı tarihten önceki son bir yıl içerisinde 180 günden az kısa vadeli sigorta primi bildirilmiş olanlara hastalık ve analık halinde, ödeneğe esas tutulacak günlük kazanç, iş göremezliğin başladığı tarihteki günlük prime esas kazanç alt sınırının iki katını geçemeyeceği hükmü getirilmiştir. Bu uygulama ile sahte sigortalılık yoluyla fazla geçici iş göremezlik ödeneği almanın engellenmek istenmiştir. 

Çırak, kalfa, stajyer ve mesleki eğitim gören öğrencilerin ödemeleri: 2022 yılında lise stajyeri, üniversite stajyeri (zorunlu staj), mesleki eğitim merkezinde aday çırak, çırak öğrencilere net asgari ücretin %30’u, 1.276,02 TL ödenecektir. Mesleki eğitim merkezinde kalfalık yeterliği olan 12. sınıf öğrencisine ise net asgari ücretin yarısı olarak 2.126,70 TL ödenecektir. Bu düzenleme ile yeterliliği olan öğrenciye daha fazla katkı sağlanmak amaçlanmaktadır.

Yukarıda sayılan ödeme kalemlerinin dışında işgücü piyasasında ve sosyal hayatta bir çok unsur asgari ücrete göre belirlenebilmektedir. Asgari ücretin net veya brüt tutarı üzerinden belirlenen hesaplamaların dikkatle yapılması önerilmektedir.